Το άλλο θαύμα της Τήνου

από τον Κοσμά Βίδο

Το φως του μεσημεριού στον Πύργο Τήνου είναι εκτυφλωτικό: ο ήλιος αντανακλάται στο απόλυτο λευκό των σπιτιών, σε δρόμους ολόκληρους στρωμένους με μάρμαρα, σε μαρμάρινες κρήνες, μαρμάρινες πεζούλες μαρμάρινα υπέρθυρα.. Φως, άνεμος, θάλασσα και μάρμαρο είναι οι “πρώτες ύλες” που συνθέτουν ένα παρόν γοητείας, ένα παρόν που υποστηρίζεται από το παρελθόν της Τήνου, από τις μνήμες της Ενετοκρατίας , της εμπορικής και καλλιτεχνικής ανάπτυξης που γνώρισε το νησί, αλλά και από τη δημιουργική ψυχή των κατοίκων του.

Η έκθεση “Η μαρμαροτεχνία στην Τήνο σήμερα”, που λειτουργεί στο Πνευματικό Κέντρο Πανόρμου στον Πύργο, έρχεται να ενώσει το σήμερα και το χθες: 59 μαρμαροτεχνίτες από όλη την Τήνο εκθέτουν τα έργα τους, συνεχιστές μιας τέχνης μοναδικής.

Υπέρθυρα, σκαλισμένες στο χέρι πλάκες, αγάλματα, τζάκια, βρύσες, αντικείμενα χρηστικά ή απλώς διακοσμητικά, όλα τα εκθέματα είναι προϊόντα μιας παράδοσης που διδάχθηκε από τον παππού στον πατέρα και από τον πατέρα στο γιο. Η εκκλησία της Παναγίας στην πρωτεύουσα του νησιού έγινε “τείχος” που “εμπόδισε” την έλευση των τουριστών στα ενδότερα, ώστε αυτή η παράδοση να παραμείνει γνήσια. (Είναι και αυτό ένα από τα θαύματα της Παναγίας, η προστασία του νησιού της από την τουριστική ακμή και “παρακμή”).

Σήμερα αρκετοί από τους ντόπιους μαρμαροτεχνίτες έχουν παραμείνει από νησί, διατηρώντας τα εργαστήριά τους. Πολλοί όμως είναι και αυτοί που ήλθαν να εργασθούν την Αθήνα, φέρνοντας μαζί τους την τεχνική, την τέχνη και την έμπνευση του τήνιου δημιουργού.

Η Τήνος τότε..

Ο Δημήτρης Σοφιανός, διευθυντής του Κέντρου Ερεύνης του Μεσαιωνικού και Νέου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών, αναζητώντας σε άρθρο του τα αίτια που ώθησαν στην άνθηση της μαρμαροτεχνίας στην Τήνο αναφέρει: “Οι ιστορικές τέχνες ενός τόπου επηρεάζουν βαθύτατα τον τρόπο ζωής και τις ασχολίες των κατοίκων του. Η Τήνος έχει την εξαιρετική εύνοια, μόνο αυτή απ’όλο τον νησιωτικό και τον παραθαλάσσιο χώρο της Ελλάδος, να μη γνωρίσει τον τουρκικό ζυγό παρά μόνο για έναν αιώνα, από το έτος 1715 και εξής, και πάλι, και κατά τη μικρή σχετικά αυτή περίοδο, ο οθωμανικός ζυγός υπήρξε ελαφρότερος και μάλλον επιφανειακός, χάρη στα ιδιαίτερα προνόμια που παραχώρησε ο κατακτητής στους Τηνίους. Για μακρότατο χρονικό διάστημα πριν από την τουρκική κυριαρχία, πέντε ολόκληρους αιώνες, η Τήνος εξουσιάζεται από Βενετούς, απολαμβάνει δε ένα είδος διοικητικής αυτοτέλειας με πολλά προνόμια.

Είναι νησί που δεν γνώρισε ουσιαστική σκλαβιά φυσικό είναι να κάνει βήματα μπροστά τη στιγμή όπου όλοι οι άλλοι υποφέρουν παγιδευμένοι σε έναν χρονοχώρο στερήσεων. Όταν δε το υπέδαφος του κρύβει θησαυρούς (στην περίπτωση της Τήνου το λευκό, αλλά και το περίφημο πράσινο μάρμαρο) και όταν η φύση το περιβάλλον “επιβάλλουν” στους κατοίκους την ανάγκη της δημιουργίας, τότε η ανάπτυξη των τεχνών είναι κάτι παραπάνω από βέβαια.

Αιώνες πριν, η παράδοση θέλει τον Φειδία να διδάσκει πρώτος στην αρχαιότητα την τέχνη της μαρμαρογλυπτικής στους κατοίκους του νησιού, όταν στο ταξίδι προς τον τόπο της εξορίας του, τη Δήλο, λόγω των ισχυρών ανέμων αναγκάστηκε να σταματήσει στην Τήνο.

Οι αιτίες, το πως και το γιατί στέριωσε η παράδοση αυτή στα τηνιακά χωριά, χάνονται μέσα στο χρόνο. Οι περιγραφές των περιηγητών, τα στοιχεία που έχουμε από την Ενετοκρατία και την Τουρκοκρατία ρίχνουν φως σε πολλά ερωτηματικά. Τα μαρμάρινα τέμπλα, όμως, τα εικονοστάσια, τα υπέρθυρα, τα μαρμαρόκτιστα χωριά στη βορειοδυτική κατ’εξοχήν πλευρά του νησιού, έργα που χρονολογούνται από τον 17ο και τον 18ο αιώνα, είναι τελικά αυτά τα αδιάψευστα στοιχεία, πέρα από τις οποίες εικασίες, θεωρίες ή επιστημονικές μελέτες που πιστοποιούν σήμερα τις καλλιτεχνικές ανησυχίες των Τηνίων και τη γνήσια, λαϊκή έκφρασή τους.

Το ίδιο συμβαίνει και με τα πέρα από τη θάλασσα ιστορικά κτίσματα σε ολόκληρο τον κόσμο, τα επενδυμένα με τηνιακό μάρμαρο ή στολισμένα με έργα τηνίων καλλιτεχνών. (Επιπλέον ας σημειωθεί ότι οι πρώτες αναστηλώσεις των αρχαίων μνημείων της χώρας μας, πάλι με την συνεισφορά τηνίων τεχνιτών έγιναν).

...Και τώρα

Σήμερα τα χωριά της Τήνου διατηρούνται λευκά, όχι γιατί πρέπει να ασπρίζονται καθημερινά για να τα βλέπουν οι τουρίστες, αλλά γιατί οι κάτοικοι τους έχουν μεγαλώσεις μέσα στο λευκό, το βιώνουν ως αναπόσπαστη πραγματικότητα της καθημερινής ζωής τους. Τα παιδιά πιάνουν το καλέμι και σκαλίζουν πάνω σε μαρμαράκια τα δικά τους πρωτόλεια έργα (έργα που εκτέθηκαν την ημέρα των εγκαινίων της μεγάλης έκθεσης μαρμαρογλυπτικής).

Ο σιδηρουργός στον Πύργο κατασκευάζει ακόμη στο χέρι τα εργαλεία για την επεξεργασία του μαρμάρου. Η Σχολή Καλών Τεχνών (που λειτουργεί στον Πύργο φιλοξενεί κάθε χρόνο 35 περίπου παιδιά δίνοντας έμφαση στην εκπαίδευσή τους στη μαρμαρογλυπτική. Και οι ντόπιοι καλλιτέχνες, είτε έχουν παραμείνει στο νησί, είτε διατηρούν τα εργαστήριά τους στην Αθήνα, “επιμένουν” στα παραδοσιακά μοτίβα που βλέπουμε στα υπέρθυρα των περασμένων αιώνων, δεν φοβούνται όμως και τους “πειραματισμούς”, την αποτύπωση πάνω στο μάρμαρο τους, νέων ιδεών και εμπνεύσεων.

Το νησί του Χαλεπά (του μπαρμπα-Γιάννη, όπως τον θυμούνται οι παλαιότεροι κάτοικοι του Πύργου), του Φιλιππότη, του Λύτρα, του Γύζη και τόσων άλλων κορυφαίων δημιουργών “ευτύχησε” να παραμείνει “παρθένο”. Πέρα από την πρωτεύουσα του, τη Χώρα, όπως την αποκαλούν οι ντόπιοι, η οποία συγκεντρώνει ορδές τουριστών -προσκυνητών, ξετυλίγει ένα περιβάλλον γνήσιο, ένα παρόν εντελώς διαφορετικό από το κοσμοπολίτικο και πολυδιαφημισμένο Greek Summer. Η γοητεία της Τήνου δεν είναι τίποτε άλλο από μια παράδοση που την σεβάστηκαν, την διατήρησαν και δεν την έκλεισαν σε ένα μουσείο, αλλά την έζησαν και την ζουν ακόμη. Γι’αυτό και η μαρμαροτεχνία του νησιού δεν έγινε βιομηχανία, αλλά εξακολουθεί να ανθεί στα μικρά εργαστήρια.

Ένα ζωντανό μουσείο της νεότερης μαρμαρογλυπτικής

Η μεγάλη έκθεση στεγάζεται στο Πνευματικό Κέντρο Πανόρμου στον Πύργο της Τήνου και θα διαρκέσει ως τις 22 Σεπτεμβρίου. Έργα τους παρουσιάζουν 59 μαρμαροτεχνίτες από όλο το νησί. “Είναι δύσκολο να σκεφθεί κανείς πιο κατάλληλο χώρο για μία έκθεση γλυπτικής στην Ελλάδα από τον Πύργο της Τήνου (…) Γιατί ο Πύργος από μόνος του είναι ένα ζωντανό μουσείο νεότερης μαρμαρογλυπτικής, πατρίδα των πιο σημαντικών δημιουργών στη γλυπτική του 19ου και του 20ου αιώνα, που τα ίχνη τους υπάρχουν και επιζούν στον χώρο, στην ατμόσφαιρα, στους κατοίκους του”, σημειώνει στο πρόγραμμα της έκθεσης η Αλεξάνδρα Γουλάκη-Βουτυρά, αναπληρώτρια καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Ψυχή της έκθεσης είναι η πρώην πρόεδρος του χωριού Μαίρη Γαϊτη-Βορρέ (αδελφή του ζωγράφου Γιάννη Γαϊτη) και η ζωγράφος Μαρία Παππά, οι οποίες θυσίασαν την ηρεμία τους, αλλά και πολλά από τα καλοκαιρινά τους μπάνια για να συγκεντρώσουν το υλικό και να οργανώσουν το όλο εγχείρημα. Τη γενικότερη διοργάνωση έχουν η Κοινότητα Πανόρμου Τήνου και η Αδελφότητα Τηνίων στην Αθήνα. Την αφίσα της φιλοτέχνησε ο Γιώργος Βαρλάμος. Από τους συμμετέχοντες άλλοι είναι απόφοιτοι της Σχολής Καλών Τεχνών του Πύργου και άλλοι έχουν μαθητεύσει κοντά σε έμπειρους μαρμαροτεχνίτες. Η έκθεση θα μεταφερθεί στη Θεσσαλονίκη το 1997, ενώ ενδέχεται να φιλοξενηθεί στον Δήμο Αθηναίων και στο Φεστιβάλ της Αβινιόν. (Του χρόνου, στον Πύργο Τήνου, στον ίδιο χώρο σχεδιάζεται η οργάνωση έκθεσης τηνίων ζωγράφων).

Πηγή: Εφημερίδα Το Βήμα της Κυριακής, σελ.8

27/08/1995