Πύργος Τήνου, Τηνιακή Μαρμαρυγή

Αν η Παναγία της Τήνου είναι το σημαντικότερο προσκύνημα της Ελλάδας για τους ορθόδοξους, ένα χωριό της, ο Πύργος, είναι το σημαντικότερο “προσκύνημα” για τους φιλότεχνους.

Αν υπήρχε μια στατιστική κατηγορία, που θα μετρούσε σε “πυκνότητα” καλλιτεχνών ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο, τότε ο Πύργος θα καταλάμβανε άνετα την πρώτη θέση, πολύ μακριά από τον δεύτερο. Υπάρχει άραγε εξήγηση; οφείλεται σε κάποια μυστήρια όσο και ευπρόσδεκτη γενετική-γονιδιακή “ανωμαλία”, που “μόλυνε” τους Πυργιώτες με κάποιο αδιευκρίνιστο καλλιτεχνικό “μικρόβιο”; Να’ναι η ομορφιά και η αγριάδα του τηνιακού τοπίου που σε συνδυασμό με τους αέρηδες του Αιγαίου σκάλισε και σκαλίζει τις ψυχές τους, προκαλώντας τους δημιουργική ανησυχία; Να ευθύνονται οι Βενετοί και η Καθολική Εκκλησία (υπάρχει μεγάλη καθολική κοινότητα στο νησί), που χρησιμοποιεί κατά κόρον γλυπτά για τη διακόσμηση των ναών;
Να’ναι πιο “πρακτικοί” οι λόγοι; Η γειτνίαση με τα νταμάρια που τους παρείχε άφθονη πρώτη ύλη, το περίφημο μάρμαρο της Τήνου; Μήπως είναι κοινωνικοοικονομικό το θέμα; Να οφείλεται στον πλούτο του χωριού, που επέτρεψε στους κατοίκους πέρα από τα “καθημερινά”, τα “εγκόσμια”, να ασχοληθούν με “άλλα”, αυτά που τρέφουν την ψυχή; Ή μήπως έχει κάποια δόση αλήθειας, ο θρύλος που λέει ότι ο μεγαλύτερος γλύπτης της αρχαιότητας, ο Φειδίας, δίδαξε την τέχνη, όταν το πλοίο που τον οδηγούσε εξόριστο στη Δήλο, αναγκάστηκε λόγω δυνατών ανέμων να “πιάσει” στην Τήνο;
Μπορεί να είναι οτιδήποτε από αυτά ή και όλα μαζί! Ή και τίποτα από αυτά! Γιατί όλα τα παραπάνω εξηγούν ενδεχομένως το ταλέντο των Πυργιωτών στη γλυπτική, αλλά αυτοί εδώ είναι εξίσου ταλαντούχοι στη ζωγραφική (ένας από τους μεγαλύτερους Έλληνες ζωγράφους, ο Νικηφόρος Λύτρας, ήταν Πυργιώτης) και τη μουσική (ο μέγας μουσουργός, Νίκος Σκαλκώτας, καταγόταν από το γειτονικό Μαμάδο)! Πραγματικά, δε μπορώ να βρω εξήγηση. Δικαιολογημενα, πάντως, είναι μέλος του Εθνικού Δικτύου Παράδοσης Πολιτισμού και Κοινωνικού Βίου “Των Ελλήνων οι Κοινότητες”, όπου συμμετέχουν επίσης η Μακρινίτσα, τα Αμπελάκια, το Νύμφαιο, το Πάπιγκο και η Οία. Παράδοση, πολιτισμός και ιδιαίτερος κοινωνικός βίος είναι τα χαρακτηριστικά αυτού του πανέμορφου χωριού.

ΧΩΡΙΟ ΠΟΥ ΦΑΙΝΕΤΑΙ..

Περίπου 30 χλμ. Μετά τη Χώρα της Τήνου, κάνει την εμφάνισή του το χωριό που κολαούζο δεν θέλει! Ο πλούτος του είναι εμφανής από μακριά. Η θέση που είναι χτισμένο θα μπορούσε να χαρακτηριστεί “στρατηγική”, καθώς περιβάλλεται από βουνά (Μιροβίγλια, Πατέλα, Κακιά Σκάλα και Προφήτης Ηλίας) που του προσφέρουν προστασία από τους περισσότερους ανέμους. Το επόμενο πράγμα που γίνεται εμφανές, μόλις αφήσετε το αυτοκίνητό σας στο κοινοτικό πάρκινγκ και αντικρίσετε την ομορφότερη στάση λεωφορείου στην Ελλάδα, είναι ότι το μάρμαρο κυριαρχεί παντού. Με τα πρώτα βήματα στο κεντρικό καλντερίμι θα βρείτε αριστερά σας το Μουσείο Τηνίων Καλλιτεχνών και το Σπίτι του Χαλεπά, τα οποία μπορείτε να επισκεφθείτε με ένα εισιτήριο, και πρέπει να τα επισκεφθείτε για να κατανοήσετε τη σημασία αυτού του χωριού στην νεοελληνική καλλιτεχνική ιστορία.
Στο μουσείο εκτίθενται 47 αντιπροσωπευτικά έργα γλυπτών της πρώτης, σπoυδαίας γενιάς (Χαλεπάς, Φιλιππότης, Βιτάλης κ.α.) αλλά και νεότερων (Βαμβακάς, Βαλάκας κ.α.) Σε κάποια από τα γύψινα προπλάσματα θα δείτε τα σημάδια που έβαζαν οι καλλιτέχνες, πριν “μεταφέρουν” το έργο σε μάρμαρο, όπου έπαιρνε την τελική του μορφή.

“ΥΨΗΛΗ” ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΛΑΪΚΗ ΤΕΧΝΗ

Περπατώντας στα γραφικά καλντερίμια του Πύργου, θα καταλάβετε ότι παρά την αναμφισβήτητη σημασία των μεγάλων, “επώνυμων” δημιουργών, το χωριό οφείλει την ομορφιά του και τη φήμη του στους δεκάδες ανώνυμους “λαϊκούς” δημιουργούς. Άλλωστε, εδώ, τα όρια ανάμεσα στον καλλιτέχνη και τον τεχνίτη του μαρμάρου, ανάμεσα στην “υψηλή” τέχνη και τη “λαϊκή”, είναι δυσδιάκριτα έως αόρατα. Όπως δυσδιάκριτα είναι τα όρια ανάμεσα στο έργο τέχνης και στο χρηστικό αντικείμενο.

Στα 7-8 εργαστήρια που λειτουργούν στον Πύργο, οι μαρμαρογλύπτες δημιουργούν έργα τέχνης, χωρίς χρηστική αξία, όπως προτομές και αγάλματα, “μεικτά” αντικείμενα, όπως θαυμάσιοι φεγγίτες που έχουν τόσο αισθητική όσο και πρακτική αξία, αλλά και αμιγώς χρηστικά αντικείμενα, όπως μαρμάρινα τραπέζια, καθρέπτες, ακόμα και πιάτα.

Όπως μας εξήγησε ο Πέτρος Μαρμαρινός (και Πέτρος και Μαρμαρινός, μόνο γλύπτης θα μπορούσε να είναι!) που μας φιλοξένησε στο εργαστήριό του, οι τεχνίτες του Πύργου αντιμετωπίζουν με την ίδια σοβαρότητα και αγάπη και το έργο τέχνης και το χρηστικό αντικείμενο. Χρησιμοποιούν κυρίως λευκό, ημίλευκο και γκρίζο μάρμαρο, γιατί το πράσινο είναι σκληρό και χρησιμοποιείται μόνο στις οικοδομές. “Το μάρμαρο είναι ιδιαίτερο, δύσκολο υλικό. Πρέπει να πας με τα “νερά” του, κυριολεκτικά! Αν το χτυπήσεις κόντρα στα “νερά” του, σπάει πολύ εύκολα!”, μας λέει. Αφήνει και πολλή σκόνη, συμπληρώνουμε εμείς! Για να προστατευτούν από τα θραύσματα και τη σκόνη, οι γλύπτες φορούν ειδικά γυαλιά και μάσκες, όμως η λεπτή άσπρη πούδρα τα διαπερνά. Γι’αυτό, όπως μας λέει ο Πέτρος, προτιμάει να εργάζεται σε ανοιχτούς χώρους ακόμα και τον χειμώνα. Παρ’όλα αυτά θεωρεί απαραίτητη τη μεγάλη κατανάλωση γάλακτος για να αποφευχθούν προβλήματα υγείας.

Κι ερχόμαστε στο κρίσιμο ερώτημα: Τι τον οδήγησε σε αυτή την τέχνη; Το “DNA”, είναι η απάντησή του. Όπως συμβαίνει και με τους περισσότερους μαρμαρογλύπτες στα άλλα εργαστήρια, ακολούθησε μια οικογενειακή παράδοση που ξεκινάει, ανάλογα με την περίπτωση, τον 19ο, τον 18ο, ακόμα και τον 17ο αιώνα, τότε που λειτούργησε το πρώτο οργανωμένο συνεργείο. Τα πρώτα εργαστήρια έφτιαχναν τέμπλα, φεγγίτες, κρήνες, ταφόπλακες και κάθε είδους αρχιτεκτονικά μέλη. Γύρω στα 1830 άνοιξαν “υποκαταστήματα” στην Αθήνα, στον καλλωπισμό της οποίας έπαιξαν πρωταρχικό ρόλο. Αργότερα ο “κύκλος εργασιών” τους ξεπέρασε τα σύνορα του ελληνικού κράτους, φτάνοντας μέχρι τη Ρωσία, τον Εύξεινο Πόντο, τα Βαλκάνια και την Αίγυπτο.

ΠΕΡΠΑΤΩΝΤΑΣ ΣΤΟ ΧΩΡΙΟ

Πέρα από το καλλιτεχνικό ενδιαφέρον, ο Πύργος αλλά και η ευρύτερη περιοχή, η (μη- “καποδιστριακή”) κοινότητα Πανόρμου, αποτελούν μια εξαιρετική επιλογή διακοπών. Περπατώντας στα μαρμαροστρωμένα σοκάκια, περνώντας κάτω από τις καμάρες, δίπλα από τα ολάνθιστα παρτέρια και τους τοίχους με τις “σαρδέλες” ή “σαρδέλες”, (χαρακτηριστικό διακοσμητικό στοιχείο των χωριών της Τήνου), η ψυχή γαληνεύει. Στρίβοντας αριστερά από το κεντρικό καλντερίμι, πίσω από τον ναό του Αγίου Δημητρίου, βρίσκεται η γειτονιά του Καρά Μαθιού, εκεί όπου κάποτε υψωνόταν ο βενετσιάνικος πύργος που έδωσε το όνομα στο χωριό.

Επιστρέφοντας στο κεντρικό καλντερίμι, θα φτάσετε στην πλατεία με το αιωνόβιο πλάτανο και την επιβλητική μαρμάρινη κρήνη, που κατασκευάστηκε το 1778, και αναπαλαιώθηκε το 1828 και το 1929. Πάνω σε μία από τις κολόνες της θα δείτε επιγραφή που σηματοδοτεί το σημείο που έφτασε η στάθμη του νερού, κατά την πλημμύρα του 1874, όταν έφραξε το ρεύμα που διασχίζει το χωριό. Η πλατεία του πλατάνου είναι μία από τις ομορφότερες πλατείες της νησιωτικής Ελλάδας, προσφέρει άπλετη δροσιά και αποτελεί ιδανικό σημείο για χαλάρωση, καφεδάκι ή ουζάκι. Θα ήταν, ίσως, η ομορφότερη, αν έλειπε η τεράστια τέντα του καφενείου “Αλεξάνδρα”. Ανηφορίζοντας στο καλντερίμι, που ξεκινάει δίπλα από την κρήνη, θα φτάσετε στον Άγιο Νικόλαο, τη μητρόπολη του Πύργου. Στρίβοντας αριστερά θα οδηγηθείτε σε ένα από τα σημαντικότερα αξιοθέατα του χωριού, που όσο κι αν ακούγεται μακάβριο, είναι το κοιμητήριο του. Μην το προσπεράσετε, σε κάποια άλλη χώρα του κόσμου θα πληρώνατε εισιτήριο για να το επισκεφτείτε! Αποτελεί ένα εξαιρετικό υπαίθριο μουσείο γλυπτικής, όπου θα θαυμάσετε υπέροχα γλυπτά σε οικογενειακούς τάφους, περίτεχνες ανάγλυφες πλάκες και σπαρακτικά επιτύμβια.

Συνεχίζοντας ανηφορικά θα δείτε προς τα ανατολικά τα ερείπια κάποιων ανεμόμυλων. Οι ντόπιοι υποστηρίζουν ότι κάποτε λειτουργούσαν γύρω στους 30. Πολύ κοντά στο νεκροταφείο βρίσκεται η Σχολή Καλών Τεχνών, που λειτουργεί από το 1955 και στεγάζεται στους χώρους του παλιού Σχολαρχείου. Είναι η Σχολή που επισφράγισε και “επισημοποίησε” τον καλλιτεχνικό χαρακτήρα του Πύργου και στην οποία φοίτησαν οι περισσότεροι από τους σημερινούς μαρμαρογλύπτες του χωριού. Η φοίτηση είναι τριετής και κάθε χρόνο οι δύο καλύτεροι φοιτητές εισάγονται άνευ εξετάσεων στη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας.

ΚΑΙΡΟΣ ΓΙΑ ΜΠΑΝΙΑ

Ο Πύργος μπορεί να θεωρείται ορεινό χωριό, αλλά η απόσταση του από τη θάλασσα δεν είναι ούτε ένα τσιγάρο δρόμος. Ο Πάνορμος, το επίνειο του, είναι ένας γραφικός παραθαλάσσιος οικισμός που απέχει μόλις 3 χλμ. Ο βατός χωματόδρομος που φεύγει προς τα αριστερά οδηγεί σε δύο πανέμορφες παραλίες, στη μικρή χερσόνησο με το εκκλησάκι, που βρίσκεται απέναντι από τη βραχονησίδα Πλανήτης. Πέρα από την “ορατή” παραλία της Αγίας Θάλασσας, πίσω από τη χερσόνησο, υπάρχει άλλη μια ωραία παραλία, αυτή του Καβαλαργού. Στον Πάνορμο θα βρείτε αρκετές ταβέρνες “πάνω” στο κύμα.

Όσοι έχετε διάθεση για εξερεύνηση και αγαπάτε τις χωμάτινες διαδρομές, μπορείτε να περιπλανηθείτε στο βορειοδυτικό άκρο της Τήνου, στην περιοχή των λατομείων, όπου θα αντικρίσετε σεληνιακά τοπία που κόβουν την ανάσα. Φεύγοντας από τον Πύργο, στα όρια του χωριού, θα δείτε πινακίδες για Μαρλά και Μαμάδο. Ακολουθήστε τες! Αν πάρετε τον πρώτο μεγάλο χωματόδρομο που θα δείτε αριστερά σας, θα φτάσετε στο Βαθύ, με τη μικρή βοτσαλωτή παραλία και τα υπολείμματα του παλιάς μπίγας (βαρούλκο που χρησιμοποιείτο για φόρτωση μαρμάρου). Αν συνεχίσετε για Μαρλά, αξίζει να κάνετε μία μικρή παράκαμψη για το ιστορικό μοναστήρι της κυρά-Ξένης.

Λίγο μετά το χωριό, ο δρόμος γίνεται χωμάτινος και αρκετά δύσβατος σε κάποια σημεία, αλλά και τα “σουρεαλιστικά” τοπία με τους ανεμοφαγωμένους γρανίτες και τα κάθετα πολύχρωμα βράχια στα νταμάρια, θα σας αποζημιώσουν. Σε απόσταση 10 χλμ. περίπου από τον Μαρλά, θα βρείτε δύο γραφικούς παραθαλάσσιους οικισμούς, τον Κουμελά και το Μαλί, που κατοικούνται μόνο το καλοκαίρι και θυμίζουν τα “σύρματα” της Μήλου. Εδώ βρίσκονται, ίσως, και οι πιο ωραίες, “κρυφές” παραλίες της Τήνου. Απέναντι, πολύ κοντά, μερικές “χεριές” κολύμπι βρίσκεται η Άνδρος. Ένας καλός κολυμβητής θα περνούσε άνετα από το ένα νησί στο άλλο, χωρίς εισιτήριο. Αλλά γιατί να θέλει να φύγει από την Τήνο; Γιατί να μη μείνει στον Κουμελά να απολαύσει το ηλιοβασίλεμα;

Πηγή: Περιοδικό Explore Nature, τεύχος 3, σελ. 104-119

Ιούνιος 2008