Οι μαρμαρογλύπτες του Πύργου: “Είμαι πεισμένος ότι κυλάει στο αίμα μου”

Μετάφραση: Βαλεντίνα Γαβριελάτου

Στο ηλιόλουστο χωριό του Πύργου ,στην Τήνο, τεράστιοι όγκοι μαρμάρου ξεφυτρώνουν από το έδαφος σαν μαργαρίτες . Στο πέρασμα των χρόνων η ζήτηση για το λαμπερό βράχο που θα μεταμορφωνόταν σε αθάνατα λειτουργικά αντικείμενα ήταν μεγάλη . Αυτόν τον καιρό είναι κάπως λιγότερη. Η συγγραφέας και μαρμαρογλύπτρια Σάρα Σούλη και ο φωτογράφος Μαρκο Αργκουέλο ταξίδεψαν σε αυτά τα σχεδόν μυθικά μέρη για να συναντήσουν τους σκονισμένους ευτυχείς μαρμαροτεχνίτες που κρατούν την αρχαία παράδοση της γλυπτικής ζωντανή.

Είναι δύσκολο να μιλήσεις για την Ελλάδα και να μην αρχίσεις με μια αναφορά στο εξαιρετικό φως.

Ένα θάμπος το οποίο είναι μοναδικό ακόμη και για τα στάνταρτ της ηλιόλουστης Μεσογείου. Επικρατεί ιδιαίτερα στην Τήνο ,στο χωριό του μαρμάρου στον Πύργο ,εκεί όπου ο κρυστάλλινος λευκός όγκος απλώνεται ατελείωτα και αντανακλά τον χρυσό ήλιο κάνοντας ολόκληρο το χωριό να λαμπυρίζει. “ Το φως στην Ελλάδα είναι τόσο ξεχωριστό” επιβεβαιώνει ο Πέτρος

Μαρμαρινός ,ένας ντόπιος μαρμαρογλύπτης του οποίου το όνομα ,κατά μια ευτυχή συγκυρία,μεταφράζεται σαν “Rocky Marbles”(σημ. Μετ.θα λέγαμε Πετρώδη Μάρμαρα , ένα αμετάφραστο λογοπαίγνιο με το όνομα του γλύπτη) “ Το φως είναι αναπόσπαστο κομμάτι και στην διαδικασία της γλυπτικής και στο τελικό αποτέλεσμα.”

“Το φως από την βορεινή πλευρά είναι το καλύτερο , επισημαίνει, και γιαυτό το εργαστήριό του βλέπει προς τον βοριά. Τα εργαλεία του και τα έργα του λούζονται σε αυτό το λαμπερό φως που υπογραμμίζει τις σκιές και το βάθος των σκαλισμένων επιφανειών. Η αυλή του, με την βαριά μυρωδιά της συκιάς και της νεραντζιάς λειτουργεί σαν μια ηλιόλουστη αποθήκη για τα μισοτελειωμένα έργα. Σαύρες τρέχουν σαν βέλη πάνω σε ημιτελείς προτομές και νυσταγμένες γάτες φτιάχνουν αυτοσχέδια κρεβάτια σε κομμάτια μαρμάρου.

Πέτρος Μαρμαρινός

Πέτρος Μαρμαρινός

Θα βρεις Τηνιακό μάρμαρο στον Παρθενώνα ,στο Λούβρο και στο παλάτι του Μπάκιγχαμ.

Η στάση των λεωφορείων.

Η αυλή του Μαρμαρινού είναι κάτι σύνηθες στον Πύργο. Σχεδόν όλο το χωριό είναι φτιαγμένο από μάρμαρο : τα πεζοδρόμια και οι κρήνες φυσικά,αλλά και οι ταμπέλες των δρόμων ,οι υδρορροές , η στάση των λεωφορείων,οι προσόψεις των σπιτιών . Πάνω από την πόρτα ενός σπιτιού βλέπω το γλυπτό μιας μάλλον κουρασμένης μακρυμαλλούσας γυναίκας η οποία πιάνει το δεξί της στήθος.

Καθώς αναρωτιέμαι ποια άραγε να είναι ή ποια σειρά γεγονότων την έφτασαν να σφίγγει το στήθος της , σκέφτομαι ταυτόχρονα πώς εγώ έφτασα εδώ , σε ένα νησί στην μέση του Αιγαίου Πελάγους περιτριγυρισμένη από λαμπυρίζοντες βράχους.

Ξεκίνησα να κάνω μαρμαρογλυπτική ( αφηγείται η Σάρα)γιατί όλοι οι άλλοι έκαναν κεραμική. :μια ενοχλητική πτυχή της προσωπικότητάς μου που γρήγορα μετατράπηκε σε εμμονή. Βρήκα ένα υπαίθριο εργαστήριο στην Αθήνα κοντά στο διαμέρισμά μου και πέρασα πολλές ώρες σκαλίζοντας μέχρι που ο δεξιός μου δικέφαλος έγινε μεγαλύτερος από τον αριστερό και τα χέρια μου παρέλυσαν. Ο δάσκαλός μου ,ένας γλύπτης δεύτερης γενιάς μαρμαρογλυπτών απαντούσε υπομονετικά σε όλες μου τις ερωτήσεις: πώς αισθάνεσαι όταν σκαλίζεις? Πότε θα γίνω καλή? Πού αγοράζεις τα εργαλεία σου?Γιατί έχετε μείνει τόσο λίγοι μαρμαρογλύπτες?Μέχρι που κάποια μέρα εξουθενωμένος ψιθύρισε “Πήγαινε στην Τήνο!”.

Οι μαρμαρογλύπτες του Πύργου.

Η Τήνος είναι γενέτειρα μερικών από τους πιο σπουδαίους σύγχρονους γλύπτες όπως ο Γιαννούλης Χαλεπάς , ο Δημήτριος Φιλιππότης οι αδελφοί Σώχοι και Φυτάλη. Η Μαρμαρογλυπτική είναι συνυφασμένη με την ιστορική ,την οικονομική,την κοινωνική και την πολιτιστική ταυτότητα της Τήνου και γι’ αυτό εντάχθηκε το 2016 στον κατάλογο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της ΟΥΝΕΣΚΟ. Το Τηνιακό μάρμαρο το βλέπεις στον Παρθενώνα,στο Λούβρο και στα Ανάκτορα του Μπάκιγχαμ:Οι Τηνιακοί γλύπτες συνετέλεσαν στο να αναστηλωθούν πολλά αρχαιολογικά μνημεία.

Έφτασα στην Τήνο ένα συννεφιασμένο απομεσήμερο του Νοεμβρίου που πολύ γρήγορα μετατράπηκε σε απογευματινή θύελλα – μου αρέσει να πιστεύω ότι με τον ίδιο περίπου τρόπο ο Φειδίας ,ο αρχαίος γλύπτης που έφτιαξε τον Ολύμπιο Δία ,ένα από τα επτά θαύματα του κόσμου, έφτασε εδώ 2500 χιλιάδες χρόνια πριν. Όπως όλα τα καλά ελληνικά πράγματα , η μαρμαρογλυπτική στην Τήνο έχει τις ρίζες της στην μυθολογία :ο Φειδίας έκανε μια στάση στην Τήνο πηγαίνοντας στο Ιερό νησί της Δήλου. Καθώς παρέμεινε στην Τήνο λόγω του καιρού ,ο παραγωγικός γλύπτης δίδαξε τους Τηνιακούς την τέχνη του- και έτσι ένας καινούριος τρόπος ζωής γεννήθηκε.

Τα λατομεία μαρμάρου.

Λόγω της μορφολογίας του εδάφους της Τήνου ,το μάρμαρο φαίνεται να ξεφυτρώνει από το έδαφος, ιδιαίτερα εκεί που συγκεντρώνεται περισσότερο δηλαδή στην βορειοδυτική πλευρά του νησιού. Τα λατομεία μαρμάρου -από τα οποία μόνο δυο είναι ακόμα ενεργά – απασχολούσαν πολλούς εργαζόμενους και εφοδίαζαν με μάρμαρο τον τομέα της κατασκευής και οικοδομής σε όλη την Ελλάδα. Υπάρχουν οκτώ τύποι μαρμάρου που προέρχονται από την Τήνο, το πιο διάσημο έχει ένα πράσινο στριφογυριστό μοτίβο που μοιάζει με παγωτό φουτουριστικά λιωμένο.

Μόνο λίγες δεκαετίες πριν , το χωριό είχε πληθυσμό 2.500 κατοίκους και περίπου οι 500 από αυτούς εργάζονταν σε ότι ήταν σχετικό με το μάρμαρο, λατόμοι, τεχνίτες και γλύπτες. Φαίνεται δε, ότι όλοι με κάποιο τρόπο συγγένευαν με έναν μαρμαρογλύπτη. Σήμερα , υπάρχουν περίπου 10 επαγγελματίες γλύπτες που απέμειναν στο χωριό ,οι περισσότεροι από τους οποίους σκαλίζουν τον χειμώνα ( μικρές βάρκες, καρδιές, κυκλαδίτικα ειδώλια) και πουλάνε τα έργα τους στους τουρίστες το καλοκαίρι. Το χωριό είναι τόσο μικρό οπότε όλοι οι γλύπτες γνωρίζουν ο ένας τον άλλον και βέβαια έχουν προσωπικές προτιμήσεις για το ένα ή το άλλο στυλ, όμως δεν υπάρχουν έριδες .

Έφτασα στην Τήνο έχοντας μόνο το τηλέφωνο του Μαρμαρινού και μέσα σε λίγες ώρες είχα συναντήσει όλους τους άλλους.

Οστεοθήκη γλύπτη.

Γκράφιτι στο νησί.

Στο νεκροταφείο , στους τάφους των αποθανόντων γλυπτών είναι σκαλισμένα ένας ματρακάς και μία σμίλη. Σε άλλα χωριά ή πόλεις , οι άνθρωποι ορίζουν την περιοχή τους χρησιμοποιώντας σπρέι μπογιάς · στον Πύργο είναι μια ιεροτελεστία να σκαλίζεις στους ίδιους τους δρόμους και τα σκαλιά. Περπάτα στο νησί και θα βρεις τον πιο καλλιτεχνικό τύπο γκράφιτι: ανθρώπινα προφίλ,ένα σπίτι,έναν ήλιο, αρχικά ονομάτων,όλα σκαλισμένα στην πέτρα.

“Το χωριό το ίδιο είναι μάθημα γλυπτικής” λέει ο Λεωνίδας Χαλεπάς , διευθυντής της Σχολής Καλών Τεχνών του Πύργου , η οποία άνοιξε το 1955 και τώρα έχει 35 εγγεγραμμένους σπουδαστές. “Υπάρχει μια όσμωση με την κοινωνία” Η Σχολή έπαιξε καθοριστικό ρόλο στο να εδραιωθεί η Τήνος στην σύγχρονη μαρμαρογλυπτική και ελκύει σπουδαστές από όλη την χώρα. Σχεδόν όλοι οι γλύπτες της Τήνου και ο Μαρμαρινός φοίτησαν εκεί. Οι μαθητές διδάσκονται την διαδικασία της γλυπτικής στον πηλό, στον γύψο και στην πέτρα ,λίγα μέτρα μακριά από το κέντρο του Πύργου.

Η Σχολή Μαρμάρου

Ο Αντώνης Βίδος ,σήμερα 93 ετών,συμμετέχει ακόμη ενεργά στην κοινότητα της Τηνιακής μαρμαρογλυπτικής. Τα μάτια του είναι ακόμα γεμάτα ζωή:με το που φτάσαμε στο σπίτι του η σκυφτή γυναίκα του μας πρόσφερε ευγενικά ελληνικό καφέ και γλυκό του κουταλιού ενώ ο κος Βίδος έπαιζε ένα σκοπό στην κιθάρα του. Είναι ένα ζωντανό παράδειγμα της ιστορίας του μαρμάρου: πρωτοπήγε στα λατομεία σε ηλικία 12 ετών ,δούλεψε εκεί μέχρι που ο 2ος παγκόσμιος Πόλεμος ήρθε στο κατώφλι του και του χτύπησε την πόρτα. Εκπαιδεύτηκε σαν στρατιώτης από τους Βρετανούς στην Παλαιστίνη πριν πάει στο Ρίμινι.” ‘Όποιος επέζησε επέστρεψε”μας είπε ανασηκώνοντας απλά τους ώμους . Ως επιζών,ο κος Αντώνης επέστρεψε και πήγε ξανά για δουλειά στο λατομείο ώσπου αντιλήφθηκε ότι θα μπορούσε να βγάλει περισσότερα χρήματα στα καράβια.¨Όταν γύρισε για άλλη μια φορά, συνέχισε με την μαρμαρογλυπτική. Η αποθήκη στον κήπο του είναι γεμάτη με λευκά αγάλματα.” Αισθάνομαι ότι αφήνω κάτι πίσω μου ,για τις επόμενες γενιές”είπε κρατώντας μια μαρμάρινη λευκή περιστερά αν και πρόσθεσε με λίγη πικρία “ οι νεώτερες γενιές δεν νοιάζονται και πολύ”. Εδώ ακριβώς βρίσκονται οι δυο λόγοι της πτώσης της γλυπτικής στην Ελλάδα -δεν είναι οικονομικά βιώσιμος τρόπος ζωής και είναι πολύ σκληρή δουλειά.

Αντώνης Βίδος

Μερικές φορές γεννιέσαι εκεί που πρέπει για να κάνεις αυτό το οποίο πρέπει να κάνεις

Η ζωή δεν είναι ποτέ εύκολη για τους καλλιτέχνες ακόμη και σε καλούς καιρούς”λέει ο Χαλεπάς. Λέει ακόμη ότι η γλυπτική είναι “ ένας τρόπος ζωής”, το οποίο είναι αλήθεια γιατί στην γλυπτική υπάρχει μεγάλη σωματική εμπλοκή περισσότερη από ότι σε άλλα είδη τέχνης. Τα σώματα των γλυπτών επηρεάζονται πολύ:οι δικέφαλοι διογκώνονται ,η πλάτη καμπουριάζει ,η σκόνη μπαίνει στα μάτια και στους πνεύμονες. Τα τσιγάρα φαίνεται να είναι η τέλεια συντροφιά της γλυπτικής. Οι περισσότεροι γλύπτες που γνώρισα πέρασαν τα χρόνια της πρακτικής τους μέσα σένα σύννεφο γαλάζιου καπνού. Και ο χρόνος είναι ένα ζωτικής σημασίας κομμάτι της διαδικασίας -το να δημιουργήσεις ένα μικρό μαρμάρινο φλιτζάνι μπορεί να πάρει μια ολόκληρη μέρα. Τα μεγαλύτερα γλυπτά μπορεί να πάρουν μήνες καμιά φορά και χρόνια. “ Η γλυπτική δεν είναι φιλοσοφία”λέει γελώντας ο γλύπτης Γιάννης Καγιώργης. “Είναι δουλειά! Μόνο να μπορούσες να δεις τους πνεύμονές μου! Αλλά πάλι..είναι η ζωή μου”. Συνάντησα τον Γιάννη την ημέρα των γενεθλίων του και η γυναίκα του έφερε μια σοκολατένια τούρτα και τσάι για μας. Έκλεινε τα 71 και είναι μαρμαρογλύπτης από τότε που ήταν παιδί.

Γιάννης Καγιώργης

Υπάρχει μια πραγματική εμμονή εδώ” λέει ο Μαρμαρινός. ‘ Μερικές φορές δεν ξέρω καν τι κάνω όταν δουλεύω. Είμαι σίγουρος ότι  κυλάει στο αίμα μου . Γεννιέσαι σε έναν τόπο για να κάνεις αυτό για το οποίο γεννήθηκες να κάνεις”. Όπως πολλοί Τηνιακοί ,έτσι και ο παππούς του Μαρμαρινού ήταν γλύπτης και οι περισσότεροι άνδρες της οικογένειάς του δούλευαν στα λατομεία. “Το συναίσθημα είναι το πιο σημαντικό στην γλυπτική” συνεχίζει. “Αν δεν είμαι καλά δεν μπορώ να δουλέψω”. Τα εργαλεία και ο χώρος έρχονται σε δεύτερη μοίρα. Φυσικά κανείς δεν μπορεί να δουλέψει χωρίς τα βασικά εργαλεία και κάθε γλύπτης έχει τον δικό του ματρακά και την δική του σμίλη. Ο Μαρμαρινός μας δείχνει έναν παλιό – κάποιων δεκαετιών- ματρακά. Η ξύλινη λαβή του έχει πάρει το σχήμα του μεγάλου χεριού του μετά από χρόνια χρήσης.

Αν το γλυπτό σκαλίζεται στο φως, τα εργαλεία για να σκαλίσεις -ο ματρακάς ,η σμίλη – σφυρηλατούνται στο σκοτάδι. Γαντζωμένο στο φιδογυριστό δρόμο που σε βγάζει από τον Πύργο βρίσκεται το μικρό καπνισμένο εργαστήριο του Δημήτρη Χατζή , του τελευταίου σιδερά στην Τήνο. Εδώ και 28 χρόνια φτιάχνει τα εργαλεία για τους γλύπτες του νησιού χαράζοντας την υπογραφή του επάνω τους. Όταν πρωτοξεκίνησε το 80% της δουλειάς του ήταν τα εργαλεία των γλυπτών. Τώρα είναι περίπου το 30%.

“Αυτά τα εργαλεία φτιάχνονται με τον ίδιο τρόπο εδώ και χιλιάδες χρόνια. Αν πας στην Ακρόπολη (σημ.Μετ. εννοεί το Μουσείο της Ακρόπολης) θα δεις ότι χρησιμοποιούσαν τα ίδια εργαλεία με αυτά που φτιάχνω εγώ” λέει ο Χατζής. Πόσο όμορφο είναι να αφιερώνεις την ζωή σου στο να επεξεργάζεσαι ένα τετράγωνο κομμάτι προκειμένου να του δώσεις άλλα σχήματα (“Μην το σκέφτεσαι σαν αφαίρεση”μου είπε ο Χαλεπάς “σκέψου το σαν πρόσθεση”)χρησιμοποιώντας τα ίδια εργαλεία και τις ίδιες τεχνικές με τους προγόνους σου. Οι μέθοδοι,οι ήχοι και οι μυρωδιές είναι οι ίδιες με αυτές των αρχαίων χρόνων.

Δημήτρης Χατζής

Αφήνω πίσω μου το εργαστήριο και περπατώ στο δρόμο που μου προσφέρει ένα εκπληκτικό πανόραμα από πράσινους λοφίσκους, την θάλασσα που λάμπει μακριά, τα σπίτια του Πύργου που μοιάζουν με κύβους λευκής ζάχαρης . Ο αέρας φέρνει το αλάτι της θάλασσας ,το νιώθω στην γλώσσα μου. Όλα γίνονται πιο αργά εδώ και αυτό αντανακλάται στην ατμόσφαιρα και στην τέχνη και είναι κάτι που πιστεύω ότι λείπει έντονα από τις ζωές μας που καταβροχθίζονται από την στιγμιαία ευμάρεια και την ταχύτητα του καπιταλισμού. Αντίθετα με άλλες κατηγορίες σωματικής εργασίας που αντικατέστησαν τον άνθρωπο με ρομπότ και γερανούς ,εδώ υπάρχει μια ανθρωπιά που συνεχίζεται μέσω της γλυπτικής. Η Ιστορία μοιάζει να είναι τόσο γυαλισμένη και ευπρεπισμένη εδώ καθώς κείτεται γυμνή και εκτίθεται μέσα από το φάσμα των ποιοτικών ιδιοτήτων της. Το όμορφα ολοκληρωμένο προϊόν αντιπαραβάλλεται με την οικονομική δυσπραγία , την καλλιτεχνική επιμονή και τον ιδρώτα- όλα αυτά τα χαρακτηριστικά που δεν μπορούν να φανούν στο Ινσταγκραμ.

Πηγή: WePresent